در معماری اسلامی از سنگ برای کار در شالوده، بدنه، فرش کردن کف و تزیین بنا استفاده میشد. گرچه به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی استفاده از سنگ در برخی نقاط چون آذربایجان بیشتر دیده میشود، اما بهرهگیری از آن تقریباً در سراسر ایران مرسوم و متداول بودهاست. موقعیت اقلیمی مناطق مختلف ایران تأثیر زیادی در ابداعات معماری این سرزمین داشتهاست. علاقه به تکهتکه شدن و معماری به عنوان ابژهٔ موقت علاوه بر تأثیر بر چنین تفکر (مثلا نگرانی از استفاده از تکنولوژی پیشرفته)، بر نگرانیهای عمومی مانند محیط زیست، رسانههای جمعی و اقتصاد تأثیر میگذارد. در بعضی از بناها پلهها علاوه بر کاربرد ارتباطی، وسیله سبک کردن حجمهای ساختمانی نیز هستند (مانند بنای تایباد خراسان). بعضی از آنها به پدیدارشناسی علاقهمند هستند، مانند کریستین نوربرگ-شولز، یا مانند نادر البزری متخصص فیلسوفان و مورخان علم هستند. در بعضی بناها حتی چندین بادگیر ساخته شده (مانند آبانبار پنج بادگیر یزد). تعدادی از این آبانبارها با آجر و کاشی تزیین شدهاند (مانند آبانبارهای قزوین، ده نمک سمنان و پنج بادگیر یزد). استفاده از سنگ در پی بنا و دیوارها اهمیت ویژهای داشت و برای ساختن کتیبهها سنگهای گوناگونی چون سنگ سیاه، سنگ آهک، سنگ مرمر ـ که با دقت تراشیده و گاهی حجاری میشد ـ به کار میرفت (مرند: کاروانسرای مرند، شیراز: مسجد جامع، کاشان: کتیبههای مسجد میدان).
مصالح ساختمانی آنها سنگ و آجر، شفته آهک و ساروج است. مصالح ساختمانی قلعهها بیشتر قلوه سنگ و آجر، و ملاط آن ساروج و آهک بود. از آنجایی که گچ از مصالح ارزان قیمت بوده و زود سفت میشدهاست، کاربردهای متعدد داشته و مورد توجه معماران بودهاست. از آنجایی که مقاومت خشت در برابر باد و باران و برف اندک است، بناهای خشتی زیادی از روزگاران گذشته باقی نماندهاست. مصالحی که در ایجاد بناهای دوره اسلامی به کار رفته متنوع است. کاشی نقش عمدهای در تزیین بناهای دوره اسلامی داشت و با شیوههای متفاوت توسط هنرمندان کاشیکار به کار میرفت. نوعی دیگری از بادگیر وجود دارد که در مناطق گرم و مرطوب جنوب کشور استفاده میشود و فرق عمدهای که با بادگیرهای مناطق گرم و خشک دارد این است که بادگیر در منطقه مرطوب فقط کار خو را از طریق جابجایی هوا انجام میدهد. آن تعاریف، عبارت بودند از رسمی شدن آیین زرتشتی با الگوهای نوینی که مغان نیرومند آن عهد، از درونمایه سنتهای قدیمی، و تلفیق آن با آیین زرتشتی پدیدار ساخته بودند، همراه با تمرکز شدید سیاسی و ایجاد وحدت ملی که شاه را به عنوان نماینده مقتدر آن، بر همه ایرانشهر حاکمیت مطلق و آیینی میداد.
همچنین مطالعه متون تاریخی و مشاهده مینیاتورهای قرن ششم تا دوازدهم هجری نشان میدهد که شیشه، کاربرد وسیعی داشتهاست (خرگرد: غیاثیه، شاه زند: سامو استودیو مقبره شیری بکا آقا، اصفهان: عالی قاپو). و همچنین مصالح ساختمانی مانند سنگ، آجر، گچ، ملاط و کاشی و مراحل اجرای ساختمان نشان داده شدهاست. معماری در این زمینه یک حوزه ویژه بهشمار میرود چرا که استفاده از انرژی و همچنین مواد و مصالح در آن به مقدار نسبتاً بالایی است. استفاده از کاشیهای یک رنگ، کاشی هفت رنگ، کاشی معرق و تلفیق آجر و کاشی (معقل) در دورههای سلجوقی، ایلخانی و تیموری و صفوی در تزیین بنا مرسوم بوده و تا عصر حاضر ادامه یافتهاست. استفاده از کاشی برای تزیین و همچنین استحکام بخشیدن به بناها از دوره سلجوقی آغاز شد و در طی قرون متمادی به ویژه در عهد تیموری و صفوی به اوج رسید. برای پوشاندن دهانههای بزرگ مانند چهار سوها و تیمچهها از گنبد و کاربندی استفاده میشد. همچنین مسجد کبود تبریز پلههایی در شش قسمت دارد که دو دستگاه پله به نمای اصلی متصل است و چهار دستگاه در گوشههای گنبد خانه یا شبستان قرار دارد که به طبقه دوم متصل میشود.
۲۵ سانتیمتر ساخته میشد و در قسمتهای مختلف بنا مانند ایوانها، طاقنماها، گنبدها، منارهها و اتاقها به کار میرفت (برجهای خرقان، گنبد قابوس، مناره مسجد ساوه). در بیشتر شهرهای اسلامی مسجد جامع در کنار بازار قرار داشت. در این دوران، شهرهایی در ایران، نظیر نیشابور، اصفهان و شیراز در میان شهرهای بزرگ جهان اسلام قرار گرفتند و شمار بالای مساجد، مدرسههای اسلامی، زیارتگاهها و کاخهای آنها، یک سبک معماری ایرانی را شکل داد که در مجموعهٔ بزرگتر اسلامی قرار داشت. به عنوان مثال، رایانهای که قادر به راه اندازی یک ماشین مجازی باشد، به سخت افزار حافظه مجازی نیاز دارد تا حافظه رایانههای مختلف مجزا از هم، جدا شود. از نظر معماری آبانبارها شامل منبع ذخیره آب، پوشش منبع، بادگیر و هواکش، راه پله، پاشیر و سردر تزیینی و کتیبه هاست که در اشکال گوناگون مکعب، مستطیل، استوانهای و چند ضلعی ساخته شدهاند. راه پلههای مارپیچ داخل منارهها و پلههایی که به بامها و فضاهای داخلی و خارجی بنا و به پاشیرهای سراشیبی آبانبارها منتهی میشود از اهمیت ویژهای برخوردارند.